„რენუარი ადამიანებსა და იდეებს არსებობის ყველა შანსს აძლევს“, — ამბობდა ფრანსუა ტრიუფო ჟან რენუარზე, ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ კინორეჟისორსა და სცენარისტზე. ამ უკანასკნელზე ხშირად ამბობდნენ, რომ ყველანაირი წარმოდგენა, სასცენო ხელოვნების ყველა გამოვლინება უყვარდა… და აღმერთებდა მსახიობებს, რომლებიც მის იდეებს მეტ სიცოცხლეს სძენდნენ, ხორცს ასხამდნენ.
ჟან რენუარის ცნობილ ფილმებს შორისაა: „დახრჩობას გადარჩენილი ბუდუ“ (1932), „ტონი“ (1935), „დღე სოფელში“ (1936), „დიდი ილუზია“ (1937), „თამაშის წესები“ (1939) და „მდინარე“ (1951).
ამ ბლოგში კი გაგიზიარებთ, რენუარის აზრით, როგორი უნდა იყოს ფილმის საუკეთესო სცენარი. ვიდრე ცალკეული კომპონენტების ჩამოთვლაზე გადავალთ, პირველ რიგში, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამოსავალ წერტილს ადამიანის არსის ჭეშმარიტი გამოხატულება წარმოადგენდა — ყველაფერი ბუნებრივ ემოციებსა და შეგრძნებებზე უნდა იყოს დაფუძნებული. ამას ავტომატურად მოსდევს სპონტანურობის, რეალიზმისა და იმპროვიზაციის აუცილებლობა… ცხადია, ეს პრინციპები მხოლოდ თეორიული ჭრილით არ შემოფარგლულა — სანაცვლოდ, პირდაპირ ზემოქმედებდა რენუარის კინემატოგრაფიულ ხედვაზე… სიუჟეტების ნაკლები სტრუქტურულობითა და უფრო მეტი ბუნებრიობით.
1. სცენარი როგორც გეგმა და არა დოგმა
აუცილებელი არაა, ყველაფერი, რაც სცენარში დაიწერება, ზედმიწევნით განხორციელდეს. რენუარისთვის სცენარი არასდროს ყოფილა მკაცრი ჩარჩო. ის მიიჩნდევდა, რომ მსახიობებს გარკვეული თავისუფლება უნდა ჰქონდეთ თავიანთი პერსონაჟების დამოუკიდებლად შესასწავლად. უფრო ზუსტად რომ წარმოვიდგინოთ, სცენარს საწყის წერტილად მიიჩნევდა — ერთგვარ გიდად, რომელიც სიუჟეტის ჩონჩხს იძლეოდა.
რენუარის კინემატოგრაფიას თუ გადავავლებთ თვალს, ამგვარი მიდგომით, მისი ფილმები ხელშესახები ბუნებრიობითა და რეალისტური პერსონაჟებით გამოირჩევა. ცხადია, ეს ჰარმონია აუცილებლად დამახინჯდებოდა გადაჭარბებულად ფიქსირებული სცენარით. ამიტომაც, ხშირად მოუწოდებდა მსახიობებს, იმპროვიზაციისთვის მიემართათ, რათა უფრო ნამდვილი ხასიათი შეეძინათ და სიუჟეტიც ცხოვრებასთან მიახლოებული ყოფილიყო.
2. ადამიანის ბუნების კომპლექსურობის მიღება
ალბათ, ბევრ სცენარისტს ისე უყვარს საკუთარი პერსონაჟები, რომ ვერ იმეტებს რაღაც ცუდი თვისების გამოვლენისთვის. შეიძლება, თვითრეფლექსიის ეფექტით ცდილობდეს, მხოლოდ დადებით ჭრილში წარმოაჩინოს — შემთხვევით თავად ავტორს რომ არ „მიეწებოს“ არასასიამოვნო იარლიყი. რენუარისთვის კი პირიქით, სცენარს პერსონაჟების მრავალგვარობა უნდა წარმოეჩინა — თითოეულ გმირს უნდა ჰქონდეს საშუალება, თავისი დადებითი თუ უარყოფითი მხარეები ერთნაირად გამოავლინოს. მისთვის სრულად „კარგი“ ან „ცუდი“ ადამიანები არ არსებობს… თუკი ამ ჩარჩოში მოვექცევით, ერთგვარ მარტივ, შავ-თეთრ ხასიათს შევქმნით და მის მიღმა ვერ გავშლით მთელ რიგ მრავალფეროვნებას. თანაც ამა თუ იმ თვისების გამოკვეთით სცენარი ბევრ ცალკეულ ხაზს მიიღებს, რაც შეიძლება ერთიანი სიუჟეტის მნიშვნელოვან ნაწილად იქცეს.
3. ნატურალიზმი და რეალიზმი დიალოგებში
რენუარი მიიჩნევდა, რომ დიალოგი ბუნებრივი და რეალისტური უნდა ყოფილიყო — ანუ ისეთივე, როგორც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვსაუბრობთ. მისთვის იდეალური დიალოგი იმეორებდა ნამდვილი საუბრის მანერას, ლოგიკურობისა და წესრიგის გარეშე. რა თქმა უნდა, ეს ასპექტი მის ფილმებს „დაუმუშავებელ“ ხასიათს ანიჭებდა.
როგორც აღნიშნავდა, რენუარის მიზანი იყო, მაყურებელს ისეთი შთაბეჭდილება შეჰქმნოდა, თითქოს ნამდვილი ადამიანების საუბარს უსმენდა და არა სცენარზე დაფუძნებულ, წინასწარ გაწერილ ტექსტს. თანაც მიიჩნევდა, რომ ასეთი ნამდვილი დიალოგი უფრო ეფექტურად გამოხატავდა პერსონაჟთა შინაგან სამყაროს, მათი ემოციებისა და ფსიქოლოგიური მდგომარეობის სიღრმეს. თავის მხრივ, ნაკლებად ფორმალური დიალოგები მსახიობებს საშუალებას აძლევდა, მეტად ავთენტურად განესახიერებინათ თავიანთი როლები, რაც საბოლოოდ ფილმს ადამიანურ და ნამდვილობის ელფერს სძენდა.
4. სპონტანურობა და არაპროგნოზირებადობა
იქიდან გამომდინარე, რაზეც ზემოთ ვისაუბრეთ, ეს პრინციპი ისედაც აშკარად გამოიკვეთა — რენუარისთვის საუკეთესო სცენარმა მოულოდნელობებისთვისაც უნდა დატოვოს ადგილი. ფიქრობდა, რომ სწორედ ეს ელემენტი მატებდა ფილმებს სიცოცხლესა და ნამდვილობას. სპონტანურობა რენუარის ფილმებში იძლეოდა საშუალებას, რომ მსახიობებსა და გადამღებ ჯგუფს რეალურ დროში ეპასუხათ შემთხვევითი სიტუაციებისთვის, ატმოსფეროსთვის ან განწყობისთვის, რაც, საბოლოოდ, ფილმის ნატურალიზმს აძლიერებდა.
თანაც ვინაიდან მსახიობებს საკმაო დროს აძლევდა თავიანთი გმირების შესაცნობად და ბოლომდე გასათავისებლად, სპონტანურობა ავთენტურობის ეფექტს აძლიერებდა — მოცემული სიტუაციების მიხედვით, ინტუიციურად გამოხატავდნენ ემოციებს. ზოგადად, რენუარი ხშირად აღნიშნავდა, რომ ცხოვრებს რეალური სიტუაციები არასდროსაა წინასწარ განსაზღვრული ან დაგეგმილი და ასევე უნდა იყოს ფილმშიც.
გარდა ამისა, რენუარი მიიჩნევდა, რომ ფილმი უნდა იყოს ცოცხალი, მორგებადი ხელოვნების ნიმუში, რომელიც, წარმოების პროცესში, ვითარდება და ახალ ელფერს იძენს. მისთვის მოულოდნელობა არ იყო მხოლოდ გეგმის დარღვევა, არამედ ახალი შესაძლებლობების აღმოჩენა, რაც ფილმს ახლებურ სიღრმესა და სიმართლეს მატებდა.
5. ემოციები და ინტუიცია როგორც ძირითადი მამოძრავებელი ელემენტები
რენუარი ხაზს უსვამდა, რომ ინტუიცია და ემოციები ლოგიკაზე მნიშვნელოვანია სცენარის წერისას. მისი აზრით, კარგი სცენარი გულს უფრო მეტად უნდა ეხებოდეს, ვიდრე გონებას, რათა ღრმა ემოციური კავშირი დამყარდეს მკითხველთან თუ მაყურებელთან. ასე ვთქვათ, ფილმის მთავარი ამოცანა ჩვენი გულის აჩქარებაა და არა უბრალოდ ინტელექტზე მორგებული დამაჯერებელი სცენების შექმნა.
ფიქრობდა, რომ ემოციები და ინტუიცია უნდა აჭარბებდეს ლოგიკურ სტრუქტურას, რადგან ეს ელემენტები სიუჟეტს ბუნებრიობასა და ცხოვრებისეულ სიმართლეს ანიჭებს. შესაბამისად, მისი ფილმები მოვლენათა თანმიმდევრობას ან ჩახლართულ სიუჟეტებს არ ეფუძნება… პირიქით, გულახდილად გვიყვება ემოციებსა და გრძნობებზე — მეგობრობაზე, სიყვარულზე, შურსა თუ შინაგან კონფლიქტებზე. ასე მაყურებელს არა მხოლოდ აფიქრებს, არამედ გრძნობას აღუძრავს, რის შედეგადაც ხანგრძლივად რჩება მის მეხსიერებაში.
ხოლო ინტუიცია იყო ინსტრუმენტი, რომლითაც მოვლენებსა და პერსონაჟებს ცოცხალი ენერგიით ამდიდრებდა. თუკი რეჟისორი ინსტინქტურად მიჰყვება სიუჟეტის განვითარებას, ნაცვლად მისი წინასწარ დაწერილ ლოგიკურ ხაზად მიჩნევისა, სცენარში ახალი დეტალები და ნიუანსები ავტომატურად გამოიკვეთება.
6. ნაკლები დამრიგებლურობა
ჟან რენუარი ფილმებში აშკარა, ზედმეტ დარიგებებს ერიდებოდა, რადგან ფიქრობდა, რომ სიუჟეტი მაყურებელს უნდა უტოვებდეს სივრცესა და თავისუფლებას, თავად გამოიტანოს დასკვნები. მისი აზრით, ზედმეტი დარიგებებით ფილმი ბუნებრიობას კარგავს — სანაცვლოს, სცენარი იმგვარად უნდა იყოს აგებული, რომ ჩვენ თავად ვიძირებოდეთ სიღრმეებსა და პერსონაჟების ქმედებებში ვპოულობდეთ ქვეაზრებს.
მაგალითად, რენუარის ფილმები ხშირად შეიცავს სოციალურ და მორალურ თემებს, მაგრამ არასდროს საუბრობს პირდაპირ. პირიქით, გმირების ქმედებებსა და ურთიერთობებში იკითხება ყველაფერი. ზოგადად, თვლიდა, რომ კინო, როგორც ხელოვნება, რეფლექსური უნდა იყოს… უბრალოდ, ზედმეტად არ უნდა აიძულებდეს ადამიანს, ავტორის მიერ განსაზღვრული შეხედულებების ან მოსაზრებების გამზიარებელი გახდეს.
ამ მიდგომით რენუარი იცავდა ფილმს ზედმეტი მორალისა და გზავნილებისგან, რაც მას პირადული და ბუნებრივი კომუნიკაციის ხასიათს ანიჭებდა. იცოდა, რომ მაყურებელთან ასეთი ინდივიდუალური ურთიერთობა ბევრად ძლიერ კავშირს ამყარებდა, რადგან ეს შთაბეჭდილება, პირველ რიგში, თავად მაყურებელში იბადებოდა და არა რეჟისორის პირდაპირი დარიგებების გავლენით.
მთლიანობაში, ჟან რენუარისთვის სცენარის იდეალი ადაპტირებადი, ნამდვილ ცხოვრებასთან დაკავშირებული და ცოცხალი იყო. მისი შეხედულებით, საუკეთესოა სცენარი, როცა „ემოციური სიმართლე“ პრიორიტეტულ კომპონენტს წარმოადგენს და ასევე, სივრცეს ტოვებს სპონტანურობისთვის
